Bazylika ma rangę bazyliki mniejszej, która posiada od 1906 roku. Najstarsza część bazyliki to prezbiterium – pierwotnie murowany kościół gotycki z 15 wieku, później sukcesywnie rozbudowywany.
Właściwie to nosi nazwę kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej lub Kaplicy Cudownego Obrazu, czy kaplicy Matki boskiej Jasnogórskiej. Kaplice tą w czasie swojej pielgrzymki Jan Paweł drugi nazwał ołtarzem narodu. Znajdują się tam liczne wota dziękczynne między innymi kule i medale, różańce, bursztyny, i inne.
Sala Rycerska
Sala Rycerska wcześniej nazywana Sala dysput została zbudowana w latach 1647 -1649. Początkowo była oddzielnym budynkiem. Nakryta jest sklepieniem kolebkowym na gruntach z lunetami, poniżej niej, na dolnej kondygnacji znajduje się kaplica Różańcowa. Król Jan Kazimierz w 1661 roku wykorzystał ja jako królewską salę tronowa. Przyjmował tam posłów cara Aleksandra Michajłowicza. Odbył się tam również ślub Michała Korybuta Wiśniowieckiego z Eleonorą Harburzanką w 1670 roku. W czasach współczesnych sala ta jest udostępniona zwiedzającym.
Wieże
Znajduje się po zachodniej stronie Bazyliki, jest jednał z najwyzszych wiez w Polsce. Została wzniesiona w latach 1617-1625 W Swojej historii wielokrotnie niszczona i palona. Wieże zakończa iglica z krzyżem, pod iglicą znajduje się kruk o rozpiętości skrzydeł 1,7 m. Z bochenkiem chleba w dziobie. Na początku 1906 roku zamontowano tarczę zegarową z mechanizmem, które grają hejnał Częstochowy. Wieża, jest udostępniona zwiedzającym.
Pokoje królewskie
Pokoje królewskie to znajdują się w budynku na palnie w kształcie litery 'L” położonym pomiędzy bazyliką a częścią gospodarcza klasztoru. Budynek został zbudowany dla pielgrzymów dostojników jako reprezentacyjny obiekt. Został wybudowany z powodu zakazu znajdującego się w regule, zabrania ona pobytu osób świeckich na terenie klauzurowego zakonu. Na ścianach w pokojach znajdują się freski autorstwa Fabiana Favteta przedstawiające Matkę Boską.
Dom Muzykantów
Muzycy, chórzyści, organiści mają swój dom w Częstochowie, jest to jednopiętrowy budynek usytuowany w południowej części dziedzińca gospodarczego.
Wieczernik
Położony jest niedaleko Bazyliki. Według projektu Adolfa Szszko – Bohusza. Do Wieczernika prowadzą trzy bramy. Środkowa brama, na której widnieje herb Potockich. Prosto do Wieczernika znajduje się kaplica Najświętszego Sakramentu pw. Św. Piusa 10. Fasada kaplicy ozdobiona jest płaskorzeźba ukazująca Triumf Najświętszego Sakramentu. Owalne okna otoczone są przez aniołów. W kaplicy znajduje się wystawiony przenajświętszy sakrament. W Wieczerniku wierni czekają na spowiedź, A na krużgankach rozdawana jest komunia. Nad wejściem do Wieczernika znajduje się posag Chrystusa króla.
Kaplica Pamięci Narodu im. o. Augustyna Kordeckiego
Poświęcona 3 maja 1989 roku przez prymasa kard. Józefa Glempa. Jest to miejsce pamięci ofiar, które w intencji ojczyzny przelewały krew. Znajdują się tam urny z ich prochami lub ziemi, na której walczyli. Znajdują się tam cztery witraże. Kaplica ozdobiona jest wiszącymi powiększonymi replikami odznaczeń i odznak wojennych.
Klasztor Jasnogórski
Jest to czteroskrzydłowa budowla, trójkogdynacyjna, położona po północnej stronie Kaplicy Matki Bożej. Klasztor wybudowany został w stylu barokowym z basztami. Oprócz cel dla zakonników mieści Kaplice Różańcowa, Refektarz i bibliotekę.
Reflektarz
Powstał w latach 60,17 wieku a ukończony 12sierpnia 1669. Jest wykonany w stylu barokowym. Jest to obszerna sala jadalna umiejscowiona na planie prostokąta o wymiarach 26,5 * 10 m i wysokości 5,5 m. Dekoracje pochodzą sprzed 1670 roku typu lubelsko – kaliskiego. Dekoracja malarska to układ 17 emblematów i 9 alegoria. Refektarz jest zdobiony wieloma freskami wielokrotnie przemalowanymi.
Muzea
W części Sanktuarium znajdują się trzy Muzea: Skarbiec, Muzeum 600 lecie, Skarbiec Pamięci Narodu
Skarbiec powstał w latach 1649- 1651 roku nad Zakrystią. Został zaprojektowany przez Adolfa Szyszko – Bohusza. W Skarbcu znajdują się przede wszystkim bogato zdobione monstrancje ofiarowywane jak wota dziękczynne przez możnowładców, krzyże kielichy mszalne, liczne krzyże świeczniki, mszalne tace. Znajduje się tu również kopia Cudownego obrazu wykonana przez Józefa Chełmińskiego. Ponadto znajdują się również komplety ślubne wielu królów Polski. Znajdują się również relikwie Krzyż Świętego. Znajdują się tu również różańce królów i królowych. Ponadto zbiór zegarków z różnych epok.
Muzeum 600 lecia
Muzeum otworzono 1982 roku w salach dawnej drukarni. W gablotach znajdują się dokumenty fundacyjne klasztoru jasnogórskiego wydane przez księcia Władysława Opolczyka 1383 roku oraz dokumenty tak zwanej drugiej fundacji wydane przez króla Władysława Jagiełę w Krakowie w 1393 roku. Ponadto znajduje się tam zbiór starodruków oraz książek współczesnych, kielichy, ryngrafy, wota więźniów obozów. Znajdują się tam pamiątki po męczeńskiej śmierci więźniów obozów Dachau i Oświęcimia. Znajdują się tam również pamiątki po Janie Pawle Drugim.
Skarbiec Pamięci Narodu
Został zbudowany 3 maja 2006 roku we wnętrzu Bastionu świętego Rocha. Znajduje się tam blisko 500 eksponatów dzieł sztuki wotywnej. Eksponaty znajdują się w sali z ekspozycja świetlną. Ekspozycja była ufundowana przez Jana Kulczyka. Wystawa obejmuje oprócz eksponatów religijnych również broń z garnizonu na jasnej Górze. Znajdują się tam również trofea Jana 3 Sobieskiego z bitwy pod Wiedniem.
Arsenał
Arsenał został wniesiony w latach 1660- 1680 jako przechowalnia sprzętu wojennego służącego obronie twierdzy jasnogórskiej. Obecnie znajduje się tam trwała ekspozycja Arsenał sztuki europejskiej Malarstwo- Rzeźba – Wota. Znane i nieznane zabytki sztuki z klasztoru jasnogórskiego 15- 20 wieku, otwarta przez generała o. Izydora Matuszewskiego. W Sanktuarium znajdują się liczne obrazy rzeźby oraz na zewnątrz pomniki. Jeśli chodzi o malarstwo to przede wszystkim Golgota Jasnogórska namalawon przez Jerzego Dudę – Gracza. Znajduje się tu również Jasnogórski poczet Królów i Książąt Polskich.Jeśli c hodzi to o pomniki to znajduje się tu DrogaKrzyżowa, Droga różańcową oraz pomniki Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Pomnik o Augusta Kordeckiego,Pomnik świętego Jana Pawła Drugiego.
Dzieła duszparsterskie
Przy jasnogórskim sanktuarium działają następujące grupy apostolskie (2018):
Armia św. Michała Archanioła (od 2010)
Asysta Jasnogórska
Bractwo Eucharystyczne (od 2004)
Bractwo NMP Królowej Korony Polski (1718–1864, od 2012, opiekun o. Roman Wit)
Centralny Ośrodek Duchowej Adopcji Dziecka Poczętego(opiekun o. Stanisław Jarosz)
Chóry Jasnogórskie (sześć chórów)
Duszpasterstwo Młodzieżowe
Franciszkański Zakon Świeckich
Intradziści i Orkiestra Jasnogórska
Jasnogórska Rodzina Różańcowa[88] (1610–1864, 1917–1947, od 1974, dyrektor o. Marek Nowacki)
Jasnogórska Wspólnota Odnowy w Duchu Świętym „Kana”(od 1993, opiekun o. Tomasz Chmielewski)
Jasnogórskie Centrum Modlitwy Zawierzenia (opiekun o. Tomasz Tlałka)
Konfederacja Przyjaciół Jasnej Góry[91]
Rycerstwo Orderu Jasnogórskiej Bogarodzicy od 1991, Dziekan Generalny Rycerstwa o. prof. Jan A. Nalaskowski)
Sodalicja Mariańska (1916–1949, od 1980)
Wspólnota bł. Euzebiusza
Wspólnota „Niespokojnych Nadzieją”
Wspólnota Zawierzenia Rodzin
Wspólnota „Z Maryją ratuj człowieka” (opiekun o. Samuel Pacholski)[94]
Cuda
Jasna góra prowadzi księge cudów od 16 wieku Do tej pory odnotowano i udowodniono 1400 cudownych wydarzeń .
Pielgrzymki
Wierni w czasie licznych pielgrzymek autokarowych, samochodowych, rowerowych motocyklowych i pieszych zawierzają Matce Boskiej swoje życie. Pielgrzymi docierają to pojedynczo lub grupowo. Z czasem pielgrzymki rozrastały się. Już w 1593 roku zbudowano szpital dla pielgrzymów. Pielgrzymka narodowa jest ta wyruszająca każdego roku z Warszawy 9 sierpnia. Pielgrzymi każdego roku przechodzą 243 km. Pątnicy na Jasną Górę przybywają na święto Wniebowzięcia matki Boskiej zwanym też Matki Boskiej zielnej. Pierwsza pielgrzymka rozpoczęła się w 1711 roku jako wotum za wyleczenie warszawiaków z tyfusu. Takie przyrzeczenie złożyło bractwo pięciu Ran Pana Jezusa z warszawskiego kościoła Świętego Ducha. Pielgrzymki z różnych części polski łączą się na przeprosnej Górce i razem zmierzają na Jasna Górę. Każdego roku sanktuarium na jasnej Górze nawiedza około 2-4 milionów pielgrzymów.
Bibliografia
Wanda Bednarczuk-Rzepko, Wojciech Sroczyński: Najpiękniejsze Sanktuaria. T. 7: Śląsk (Jasna Góra). Warszawa: Axel Springer Polska, 2007, seria: Fakt Album. ISBN 978-83-7558-022-8. OCLC 189594673.
Aleksander Jaśkiewicz: Jasna Góra. Wyd. 1. Warszawa: Sport i Turystyka, 1986, seria: Zwiedzamy zabytki i muzea. ISBN 83-217-2607-0.OCLC 246816903.
Jan Pach OSPPE, Włodzimierz Robak OSPPE, Jerzy Tomziński OSPPE, Krzysztof Świertok: Jasna Góra – Sanktuarium Matki Bożej. Częstochowa: Wydawnictwo Paulinianum, 2001. ISBN 83-87055-38-7. OCLC 749286219.
Paweł Podejko: Kapela wokalno-instrumentalna na Jasnej Górze. Warszawa: 2001. OCLC 749828649.
Mirosław Zwoliński: Przewodnik po Częstochowie. Częstochowa: Oddział PTTK Huty „Częstochowa”, 1997, s. 87–112I SBN 83-902642-2-6. OCLC 835739971.
